معرفی صنایع دستی خاتم کاری، نحوه ساخت و مصالح آن

صنایع دستی ایران همواره از دیرباز تا کنون توسط هنرمندان تولید می شده است. برخی از این صنایع دستی در طی زمان به دست فراموشی سپرده شده اما برخی از آنها همچنان در شهرهای مختلف ایران تولید می‌شود.

خاتم کاری چیست؟

یکی از هنرهای با ارزش شرق خاتم کاری یا خاتم سازی نام دارد. دقیقا مشخص نیست خاتم کاری در ابتدا در چه جایی ظهور پیدا کرده است اما امروزه این هنر بیشتر در ایران تولید می شود. از دیگر کشورهایی که خاتم کاری در آن وجود دارد می توان کشورهای سوریه، هندوستان، عراق و فلسطین را نام برد. اما این هنر در ایران با ظرافت بیشتری نسبت به سایر کشورها تولید می شود. هنر خاتم سازی از ۲۰۰ سال قبل تا به امروز بدون تغییرات زیاد همواره تولید می‌شود و نمونه های قدیمی با نمونه های امروزی تفاوت چندانی ندارند.

در موزه‌های مختلف جهان انواع خاتم های مرغوب که توسط ایرانیان تولید شده است وجود دارد. برای مثال می توان تخته شطرنج خاتم کاری شده ای که در شهر آتن نگهداری می شود را نام برد. این نمونه خاتم که جزء مرغوب ترین خاتم کاری ها می باشد مربوط به عصر صفوی است.

مواد اولیه خاتم اکثراً چسب و چوب می باشد. در خاتم سازی از چوب های مختلفی مانند استخوان برنج و گاهی طلا و نقره استفاده می کنند.

مراحل ساخت خاتم کاری

برای ساخت خاتم کاری ابتدا چوب فلز و یا استخوان را به صورت مثلث هایی برش می دهند. سپس آنها را طوری در کنار هم می چینند که دارای اشکال منظم بشود. به طور کلی بیشتر خاتم ها از نقش های هندسی تشکیل شده اند.

در مرحله بعدی این برش ها را به وسیله سریشم بر روی ورقه نازکی از چوب می چسبانند. سپس ورقه تولید شده را بر روی اشیای مختلف مانند جعبه، قاب، میز و غیره قرار می دهند. در خاتم هایی که قیمت آن ها بالا است برای قسمتهای فلزی خاتم از طلا یا نقره استفاده می شود. همچنین به جای استفاده از استخوان در ساخت آن ها عاج فیل به کار می رود.

مرغوبترین و با کیفیت ترین انواع خاتم عبارتند از: پره وارو و سیم دار.

مواد و مصالح خاتم کاری

چوب

آبنوس، عناب، شاه چوب،چوب فوفل، آزاد، بقم، نارنج و چوب شمشاد.

استخوان

عاج فیل، استخوان ساق پا و دست شتر یا اسب، استخوان مصنوعی

فلز

مس، مفتول های طلایی یا نقره ای، برنج، آلومینیوم.

رنگ سبز

این رنگ از ترکیب نشادر، براده مس و سرکه تهیه می شود. استخوان های بریده شده را در ظرف حاوی محلول رنگی می ریزند و مدت شش ماه در معرض نور خورشید قرار می دهند. امروزه به علت دشوار بودن تهیه استخوان شتر از چوب نارنج به جای استخوان شتر استفاده می شود و با رنگ سبز مخصوص رنگرزی پشم آن را رنگ می کنند.

وسایل و ابزار خاتم سازی

تنگ، رنده، اره، پرگار، چکش، گازانبر، مغار، پرس، سوهان، گونیا.

روغن کاری خاتم

اصولا سطح شیء خاتم کاری شده را به دو علت روغن می زنند:

1. براقیت خاتم

2. حفاظت از آن در برابر گرما و سرما و رطوبت.

در قدیم برای روغن کاری از روغن جلا یا شیره درخت کاج استفاده می شده است. بعدها از روغن هاویلوکس و امروزه از پلی استر برای حفاظت از کار استفاده می شود.

تنوع گل و حاشیه در خاتم

خاتم از نظر گل تنوع بسیاری دارد. مانند: خاتم پره وارو، پره ای، نه گلی لایه دار، ابری، شش و لوز، بته جقه ای، خیابانی، طاقی، قمی، جناقی و خاتم دو رنگ. انواع حاشیه نیز عبارت اند از: حاشیه شش گلی، جویی، بازوبندی، طوره دار، حاشیه تخمه دار و شمسه دار.